Jednym z najczęściej zlecanych rutynowo badań laboratoryjnych w gabinetach lekarskich jest badanie krwi. Jego wynik, połączony z wywiadem lekarskim, a także badaniem fizykalnym pozwala często postawić trafną diagnozę.
Pierwsze pytanie, jakie powinniśmy sobie zadać to – czym tak naprawdę jest krew? Jest to rodzaj płynnej tkanki łącznej, krążącej w organizmie człowieka w tzw. łożysku naczyń krwionośnych. Składają się na nią osocze oraz elementy morfotyczne – upostaciowane, czyli takie, które są widoczne pod mikroskopem – krwinki czerwone, białe i płytki krwi.
W przypadku dorosłego człowieka objętość krwi stanowi około 6 – 8 % masy ciała, zatem u osoby ważącej 70 kg znajduje się około 5 litrów krwi.
Krew spełnia w naszym organizmie wiele ważnych funkcji:
- transportuje tlen i dwutlenek węgla, biorące udział w wymianie gazowej
- dostarcza do narządów składniki odżywcze, a odbiera z nich produkty przemiany materii
- jest nośnikiem hormonów, substancji przekaźnikowych w organizmie
- ma swój udział w regulacji temperatury ciała
- ma także funkcję naprawczą – dzięki własności, jaką jest krzepliwość.
Na badanie należy się zgłosić najczęściej rano, na czczo, po około 12 – 15 godzinnym powstrzymaniu się od jedzenia i picia – dopuszczalne jest wypicie jedynie niewielkiej ilości wody. Czasami pacjent przed badaniem musi przyjąć leki, ale takie sytuacje są oczywiście odpowiednio wcześniej omawiane indywidualnie z lekarzem zlecającym badanie.
Jest wiele sposobów pobierania krwi. Najczęściej stosowanym jest pobranie z żyły kończyny górnej w okolicy zgięcia łokciowego. Może być ono wykonane z pozycji leżącej jak i siedzącej. Zdecydowanie rzadziej jest stosowane pobranie z grzbietu dłoni lub przedramienia – takie okoliczności zachodzą na przykład wówczas, gdy jest potrzeba pobrania krwi co godzinę, aby ustalić np. stężenie leku. Wtedy w miejsce nakłucia wprowadza się tzw. wenflon, dzięki czemu nie trzeba co godzinę nakłuwać pacjenta. W przypadku noworodków, małych dzieci wykorzystywane jest pobranie krwi włośniczkowej z płatka usznego lub opuszki palca (czwarty lub piąty). Pierwsze dwie krople po nacięciu są usuwane za pomocą wacika, natomiast następne swobodnie spływające są zbierane do cieniutkich rurek szklanych lub za pomocą mikropipet.
Badając próbki krwi bierze się pod uwagę skład elementów upostaciowanych
(morfologia) jak i skład osocza. W morfologii krwi obwodowej określa się ilościowo:
Krwinki czerwone (RBC) – ich barwa pochodzi od zawartego w nich barwnika hemoglobiny, dzięki któremu są w stanie transportować tlen, wzrost ich liczby (erytrocytoza) może być spowodowany m.in. odwodnieniem organizmu czy długotrwałym jego niedotlenieniem. Zdecydowanie częściej zdarza się jednak spadek liczby RBC (erytropenia) nazywany też niedokrwistością – jej przyczyny mogą być różne: utrata krwi, niedobór witaminy B12, kwasu foliowego, żelaza, czy choroby nerek, nowotwory.
Krwinki białe (WBC, leukocyty) – są to komórki odpornościowe, podzielono je na kilka podgrup, ważny jest ich skład procentowy, a każda zmiana w ich proporcji daje lekarzowi podstawę do określenia schorzenia. Podwyższony poziom WBC może świadczyć o stanach zapalnych narządów, zakażeniach, nowotworach, ale też może być całkowicie fizjologiczną odpowiedzią organizmu na wysiłek fizyczny czy stres. Obniżony poziom WBC jest obserwowany w chorobach wątroby, wirusowych, czy w wyniszczeniu organizmu. Wzór krwinek białych (wzór Schillinga):
- Granulocyty obojętnochłonne (neutrofile, NEUT) zwiększona liczba w infekcjach bakteryjnych
- Granulocyty kwasochłonne (eozynofile, EOS) zwiększona liczba w chorobach pasożytniczych i alergiach
- Granulocyty zasadochłonne (bazofile, BASO) niekiedy wzrasta ich poziom przy reakcjach alergicznych
- Limfocyty (LYMPH) – odpowiadają za odpowiedź obronną organizmu, podwyższony poziom w przebiegu infekcji wirusowych i gruźlicy
- Monocyty (MONO) to największe leukocyty, odgrywają ważną rolę w zapoczątkowaniu reakcji immunologicznej
Płytki krwi (trombocyty, PLT) – biorą one udział w procesie krzepnięcia krwi, dzięki nim możliwe jest hamowanie krwawienia. Zwiększona ich liczba (trombocytoza) ma miejsce w ciężkich chorobach infekcyjnych, krwotokach, nowotworach szpiku. Natomiast zmniejszenie ich liczby (trombopenia, małopłytkowość) w białaczkach czy jako skutek zniszczenia szpiku (po naświetlaniach czy terapii lekowej).
Łącznie z morfologią krwi mierzy się takie wskaźniki jak:
- Hematokryt (HCT) – stosunek objętości czerwonych krwinek do objętości krwi pełnej, wzrost jego wartości oznacza zmniejszenie zawartości tlenu we wdychanym powietrzu – co ma miejsce na dużych wysokościach w górach lub utrudnienie wymiany gazowej w płucach – do tego prowadzą niektóre choroby serca, albo też znaczną utratę płynów – na skutek silnego pocenia, biegunki, wymiotów. Spadek poziomu HCT ma miejsce w anemii.
- Stężenie hemoglobiny (HGB) – jest ona niezbędna do transportowania tlenu przez krew, w jej skład wchodzi żelazo, a więc dostarczanie żelaza ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego zaopatrzenia w tlen wszystkich komórek organizmu. Obniżone stężenie związane jest z anemią.
- Średnia objętość krwinki czerwonej (MCV)
- Średnia zawartość hemoglobiny w krwince (MCH)
- Średnie stężenie hemoglobiny w krwinkach (MCHC) te trzy ostatnie parametry pozwalają lekarzowi zdiagnozować rodzaj anemii.
Badanie składu osocza może nam natomiast dostarczyć informacji na temat stężenia elektrolitów (chlor, sód, potas), stężenia końcowych produktów przemiany azotowej w organizmie (mocznik, kwas moczowy, amoniak), stężenia glukozy, bilirubiny, białek, hormonów, leków, lipidów (cholesterol całkowity oraz jego frakcje, trójglicerydy), obecności specyficznych przeciwciał czy markerów nowotworowych. Poza tym stosunkowo często wykonywanym badaniem jest tzw. OB - czyli odczyn Biernackiego – polega ono na oznaczeniu szybkości opadania krwinek czerwonych w osoczu w czasie jednej godziny. Próbka krwi jest umieszczana w specjalnej wyskalowanej rurce, po godzinie odczytuje się wysokość osadu krwinek na dnie rurki. Podwyższony poziom OB świadczy tylko i wyłącznie o toczącym się stanie zapalnym w organizmie, jest to, zatem
badanie nieswoiste, gdyż nie daje nam odpowiedzi na pytanie, o jaki rodzaj zapalenia chodzi. Obniżenie wartości OB stwierdza się w przebiegu pewnych chorób krwi (niedokrwistość), serca i wątroby.
Wskaźnikiem stanu zapalnego jest także poziom białka C-reaktywnego (CRP, białko ostrej fazy) informuje on o istnieniu i rozmiarze stanu zapalnego, jest podwyższony w chorobach nowotworowych, po odpowiednim leczeniu stosunkowo szybko jednak ulega normalizacji.
Należy pamiętać, iż różne laboratoria mogą przyjmować normy, które nieznacznie różnią się od siebie, dlatego należy zawsze brać pod uwagę zakres referencyjny laboratorium, w którym wykonywano badanie. No i przede wszystkim, nie każde odchylenie od normy oznacza chorobę, a nie każdy prawidłowy wynik badania morfologicznego krwi pełnię zdrowia. Analizę wyników badań należy zawsze pozostawić w gestii lekarza prowadzącego.